AKTA Kemajuan Petroleum (PDA) 1974 memberikan Petroliam Nasional Berhad (Petronas) kuasa eksklusif ke atas sumber minyak dan gas (O&G) negara, pemusatan kawalan bagi memacu pertumbuhan ekonomi serta memperkukuh kedudukan geopolitik Malaysia.
Namun, perkembangan terbaharu di Sabah dan Sarawak—termasuk pertikaian bidang kuasa dan inisiatif kandungan tempatan mendorong keperluan menilai semula model itu supaya lebih selari aspirasi negeri.
KELEBIHAN PEMUSATAN KAWALAN
Sejak beberapa dekad, pentadbiran berpusat di bawah Petronas telah memperkukuh pengurusan sumber, penguatkuasaan dasar, pembuat keputusan dan kawalan fiskal—sekali gus mengurangkan risiko salah urus kewangan serta rasuah.
Langkah itu juga membolehkan perancangan strategik jangka panjang bagi memastikan inisiatif O&G sejajar dengan matlamat pembangunan negara yang pada masa menghalakan pelaburan ke negeri pengeluar minyak.
Dari sudut antarabangsa, pendekatan ini turut memperkasakan kedudukan Malaysia. Sebagai wakil tunggal negara dalam sektor O&G, Petronas berunding dari posisi yang kukuh dalam perdagangan dua hala, kerjasama tenaga dan pelaburan antarabangsa.
Ini bukan sahaja meningkatkan pengaruh geopolitik Malaysia tetapi juga mengintegrasikan dasar tenaga dengan pertimbangan keselamatan negara serta melindungi kepentingan strategik jangka panjang.
DESENTRALISASI: IKTIBAR DARI KANADA, AUSTRALIA
Walaupun pemusatan kuasa membawa kestabilan, mengimbangi keutamaan nasional dengan kepentingan negeri tetap menjadi cabaran. Beberapa negara telah memilih model desentralisasi dengan hujah ia membolehkan dasar yang lebih fleksibel untuk merangsang ekonomi tempatan. Namun, pengalaman Kanada dan Australia mendedahkan kelemahan utama model ini.
Di Kanada, pengurusan sumber O&G diserahkan kepada kerajaan negeri menyebabkan masalah peraturan tidak konsisten yang merumitkan operasi perniagaan di peringkat nasional. Sebagai contoh, projek rangkaian paip Coastal GasLink berdepan bantahan undang-undang berlarutan meskipun mendapat kelulusan diperlukan.
Australia turut menghadapi cabaran serupa. Model desentralisasi di negara itu mewujudkan lapisan peraturan yang rumit, menghalang pelaburan dan melambatkan projek. Projek Gas Barossa dikendalikan Santos mengalami kegagalan memakan kos tinggi akibat pertikaian undang-undang berkait rundingan tidak mencukupi.
Kelemahan ini menyebabkan perpecahan peraturan, konflik antara bidang kuasa dan kesukaran dalam perancangan strategik yang sebahagiannya dapat dielakkan dalam sistem pemusatan di Malaysia.
Namun, walaupun Malaysia mengamalkan kawalan berpusat, ketegangan tetap wujud khususnya di Sarawak dan Sabah apabila usaha negeri meningkatkan autonomi dalam sektor O&G telah mencetuskan cabaran perundangan dan dasar.
AUTONOMI SARAWAK DAN INISIATIF TEMPATAN SABAH
Sarawak telah menubuhkan Petroleum Sarawak Berhad (Petros) sebagai langkah mengawal sumber minyak dan gas negeri, namun telah mencetuskan pertikaian bidang kuasa dengan Petronas.
Contoh ketara ialah pertikaian undang-undang melibatkan Shell MDS (Malaysia) Sdn Bhd, yang tersepit antara perjanjian bekalan gas yang bertindih dengan kedua-dua pihak. Isu ini membawa kepada injunksi di Mahkamah Tinggi pada Januari 2025, menunjukkan risiko akibat ketidaksefahaman dalam bidang kuasa dan keperluan sempadan peraturan yang lebih jelas.
Sabah pula mengambil pendekatan berbeza melalui penubuhan Majlis Kandungan Tempatan Sabah pada Mei 2024 dengan kerjasama Petronas. Inisiatif itu bertujuan memperuntukkan 30% kontrak perkhidmatan dan peralatan O&G kepada syarikat tempatan.
Walaupun dapat meningkatkan penyertaan perniagaan tempatan, kebimbangan terhadap kemungkinan amalan rent-seeking (perebutan faedah ekonomi berdasarkan hubungan politik), yang boleh mengurangkan daya saing dan inovasi dalam industri.
MENERAPKAN AMALAN TERBAIK GLOBAL: MODEL IKTVA
Daripada bergantung sepenuhnya kepada kawalan negeri atau kuota kandungan tempatan, Sarawak dan Sabah boleh belajar daripada pendekatan tambah nilai jumlah dalam kerajaan (IKTVA) diperkenalkan Saudi Aramco.
IKTVA yang dilancarkan pada 2015, menggalakkan syarikat asing dalam sektor O&G untuk melabur dalam ekonomi Arab Saudi melalui penggunaan bahan tempatan meliputi tenaga kerja dan pembekal selain pelaburan dalam latihan tenaga kerja dan penyelidikan serta pembangunan (R&D).
Tidak seperti sistem kuota, IKTVA memberi insentif kepada syarikat untuk meningkatkan nilai ekonomi yang dapat diukur dalam negara, sekali gus merangsang pertumbuhan industri yang mampan.
Syarikat turut mendapat manfaat melalui peningkatan peluang perniagaan kerana skor IKTVA lebih tinggi meningkatkan peluang mereka untuk memperoleh kontrak dengan Aramco serta terlibat dalam usaha sama (JV).
Model ini terbukti berjaya. Contohnya, Schlumberger membuka pusat pembuatan di Taman Tenaga Raja Salman King lima tahun lalu untuk menghasilkan teknologi O&G seperti penggantung pelapik, pengedap dan sistem inap sekali gus mengurangkan kebergantungan kepada import.
Kerjasama Aramco-Baker Hughes pada 2020 memfokuskan pembuatan paip termoplastik bertetulang menggunakan bahan bukan logam yang lebih tahan kakisan—meningkatkan kecekapan operasi O&G.
Hasilnya, kadar kandungan tempatan dalam sektor O&G Arab Saudi meningkat daripada 35% pada 2015 kepada 67% pada 2024, dengan sasaran 70%. Program ini juga mewujudkan kira-kira 200,000 pekerjaan langsung dan tidak langsung untuk rakyat Arab Saudi yang menjadi model kepada negara lain seperti Emiriah Arab Bersatu, Oman dan Qatar.
Jika Malaysia menerapkan model seperti IKTVA, langkah itu dapat memperkukuh daya tahan rantaian bekalan, menarik pelaburan asing dan mencipta pekerjaan bernilai tinggi terutama di Sabah dan Sarawak.
Namun, pelaksanaan rangka kerja ini memerlukan peraturan yang jelas dan penyelarasan antara kerajaan negeri dan pusat bagi memastikan keberkesanannya.
MENCARI KESEIMBANGAN UNTUK MASA DEPAN
Walaupun kawalan berpusat di bawah Petronas telah membawa kecekapan ekonomi dan kelebihan antarabangsa kepada Malaysia, aspirasi Sarawak dan Sabah menuntut satu pendekatan yang lebih inklusif.
Mengambil iktibar daripada amalan terbaik seperti IKTVA, Malaysia boleh memperkemaskan struktur tadbir urusnya, memastikan penyertaan negeri tanpa menjejaskan daya saing ekonomi negara. Model yang tersusun dengan baik akan mengekalkan kesepaduan nasional sambil menggalakkan pertumbuhan inklusif dalam sektor O&G Malaysia.
Jamil A Ghani ialah bekas penganalisis di Malaysia Petroleum Resources Corporation dan kini merupakan calon PhD di Sekolah Pengajian Antarabangsa S Rajaratnam, Universiti Teknologi Nanyang, Singapura. – UTUSAN
